1. Modern: Mana vy tygehy de ramany da ashkereti, zhe desthelatan becerykhweti ud ramanyn heri newe yn co hatene goten en. Gelek taibetiyn ashkere yn ramana modern henen: 1- Di dewsa khwedy da merev weke merkez dehyte diten. 2- Ruy khwe zhe y co kevneshopi est badedet. 3- De zaniny da azmunparyz (experimenter) est, ud sewertia yqel deparyzet. 4- Xhawl dedet khwe da co becanebet tethira philosophyn bery a co le ser pyshvechuna ramani heye kym beket. 5- Dekhwazet co merev derfetyn ramana azad be dest bekhen. 6- Sorushty mina qada lycoliny debinet. 7- Khwedi nehyrin ud terzek mechanic est. 8- Derdory (environment) mina qada serwertia merev debinet. 9- Feraseta ekhlaqê co de ben tethira din da be pysh dekevet red deket. 10- Fraseta ekhlaqy becerykhwe qebul deket co de vy nehyrina ekhlaqi da helbezhartenyn azad yn merevan greng dehyne diten. 11- De nehyrina khwe a dewlety da dekhwazet secular (laic) bet. 12- Ramana dewleta neberbechahv (abstract) red deket. 13- Ramana dewleta national deparyzet. Jarenan dehyt ‘de zhiana rozhane da jibejikerdena zaniny’ zhi. Loma zhe haletyn co de henjama rybazek zanesti da dehyten helberanden, yn co wan haletan be car dehinen ud zhe waryn co ly ev halet dehyten becarhanin ra zhi modern dehyte goten.
2. Moderniti (Modernism): Moderniti weki tevgerek ramani de nivy cedsala 19an da le Francey derketie holy, kym zyde de navbera salyn 1884-1915an da weki ramanek serwer hebuna khwe dewam kerdie. Sebeba derketena holy a tevgera modernitiy ev bu co hawa ya zhi terzy zhiana rozhane a bery, kevneshopia edebi ud honeri ud hemi organisationyn social yn bery mana khwe wenda kerdene, ud le jihany devyt culturek newe were aferanden, bu. Moderniti zhe philosophiay xhatta ecomiy persiarkerdeneke newe deparyzet. Be vi hawai ewy hymanyn cultury yn kevn becaneben be yn newe ra weren goherranden. Ango ewy xsonszoryn cultura newe khwe berbeden dewsa yn kevn. Disa be ramana modernitiy, nuzheniyn co de cedsala 20an da derketenen holy nuzheniyn mainde nen ud zhe ber co ew newe nen, ew bash en ud spehi nen zhi. Lewma zhi deviabu co jemaxsat nehyrinyn khwe yn le ser jihany begoherrinen ud be qaxsidyn nehyrina newe jareke deny ly weren rekebanden. Herweha disa merev decanet bebyzhet moderniti de mana stila co kevneshopiyn namdar deshkinet da zhi hatie becarhanin. Be ria vy stila newe wosa hatie khwasten co formyn kevn zhe holy weren rakerden, ud formyn newe khwe berbeden dewsa wan. Hendek zaniaran zhi modernitia co de cedsala 20an da hatie diten weki moderniti ud postmoderniti (peshtmoderniti) kerdenen do besh ud weki do tevgeryn coda le ser khebetine. Hendek zaniaran zhi dabeshkerdenek be vi rengi qebul nekerdene, ud be bir ud baweria wan zhi ev do khal teny do khwiakerdenyn tevgera modernitiy nen.
3. Aferide (ar. mekhluq; lat. creatura.): De diny islamy da navy heinyn co hatene aferanden e. De ramana islami da jihana hebuna khwedai hew jihan est co ezeli ud ebedi est, rastin est, be gewhery khwe, khwe dae der ud zhe bli khwe, khwe naspyret sebebeke den. Jihana seheki a co le dervei jihana khwedai est zhi zhe bli khwedy, hemi heinan degeret nava khwe ud heinyn hene zhi aferide nen. Aferide de philosophia islami da thy besh en: bygian, rewek (rehek) ud giandar. De categoria giandaran da merev le jihy heri bolend (zhorterin) en.
4. Creationism (Aferiniti): Be vy baweri ud nehyrina philosophic, hyzek a co rasery sorushty est ud co hebûna wy zhe bery ve hatie qebulkerden zhe tonnehiy gerdun aferandie. De cerancery tarikhy da gelek navyn jihyreng le vy hyza aferincar (fa. aferinende, aferingar; lat. creator, ar. khaleq) hatene kerden. Tygeha creationism ud tygeha panentheismy zhe hev joda nen, ud lewma zhi ev tygeh weki aferincartia dini zhi hatie benavkerden. De dema paganismy da gelek khweda hebune, khwedayn baran, bad, bahoz, bereket ud hwd. Ly be destpyka dinyn yekkhwedai ra zhi hemu rudanyn deri sorushty le yek khwedai hatene barkerden, aferanden zhi bue hyz ud ditena heri mezen a wi khwedai. Baweria aferidy, merev decane bebyzhet co weki nehyrinek classic hema hema de hemi coman (lat. societas, ar. jemaxsat) da hatie diten. Lybely nomunyn wy yn pyshin yn merev decanet bebyzhet bune chahvia Kitaba Piroz (Xsahda Newe ud Xsahda Bery) ud Qor’any zhi de efsanyn someran da hatene diten. De destpyky da gerdun le ser avy delebetet, ud zhe wy avy chiaek dezy, ud erd ud asiman zhe hev joda debiten. Efsana Adapay de derxhaqy vy mezhary da nomuneek balkysh est. De Qor’an, Xsahda Bery ud de Tanahy (Tewrat ud Zebur) da hatie nevisten co gerdun ud nizhada merevan zhe aliy Yehova (navê khweday co de Tewrat, Injil ud Zebury da derbaz debet) ve hatie aferanden. Zhe ber co Xsahda Bery ud Tanah hema hema weki hev en, de khristianti ud johutiy da tygeha aferidy zhi wehi hev en.
De Tanah ud Xsahda Bery da, de besha Aferidy da (Tekvin) da baxhsa aferandeny dehyte kerden. Le ser vy yeky merev decanet bebyzhet co creationism zhi mina hemi dinyn co hene, zhe newe ve hatie sherxhkerden. De vy modely da evolutiona biologic dehyte redkerden ud de nav theoriyn chybuna gerduny da zhi theoria Bigbangy (Teqina Mezen) mina theoria zanesti a yekane dehyte diten. Peshtger ud aligeryn vy theologiay theoriyn zanesti red deken. Evolution, evolutiona merev ud methela piryn (pyshiyn) hempar ne le gor dinyn semawi nen ud be theoriyn wan yn aferidy ra zhi ne le hev en. Zhe bli vy yeky tarikha biologic a doniay, Genetica Mendel ud theoriyn chybuna systema rhozhy ud coka gerduny zhe aliy vy theologiay ve nahyt qebulkerden.
5. Babiti: Doctrin ud tderiqata dini a co sala 1884an da zhe aliy Mirza Moxhammed Bab (1819-1850) ve hatie damezranden est. Merev decanet vy doctriny mina xhawl ud projectek reformy a khwe despyre principyn islamy zhi, be nav beket. Be nehyrina vy rycheky meqamy peikhambertiy her berdewam est ud Xhazreti Moxhammed ne peikhambery dawi est. Debyzhiten co Mirza Moxhammed Bab khwe weki Mehdi ditie ud de kitaba khwe a be navy Beyan da gotie co khwedy zhy ra ev yek gotie.
6. Bahaiti: Medhheba co zhe doctrina babitiy derketie holy co zhe aliy Xsali Moxhammed Bab y peirewy (morid) Bab Mirza Moxhammed ve hatie damezranden. Ev medhheb doctrineke reformist est ud khwe despyret ferasetek ekhlaqi a jemaxsati co hew zhi synthesisek baweriyn dinyn joda ud ramanyn pantheist yn modern est. Ev medhheb le dezhi judacartia dini, jensi ud nizhadi est, ud dekhwazet co merev be braderti bezhin. Zhe bo pyk-hatena bradertiy zhi devyt ry le ber dogmatism ud by texhammoltiy were gerten. Bahaiti hich jodahiy nakhet navbera dinyn jihany ud debyzhet co le gel hemi jihyrengtian temamia dinyn jihany, rastia bengehin a heye ud xhaqiqetyn dini dehinen zmyn.
7. Esoterism (Ar. Bateni): Navy helwest ud ecolek dini est. Debyzhet co de diny islamy da le gel mana khwe a khwia (zsaheri) hemi tesht khwedi maneek nekhwia (batdeni) nen. Be vy ferasety, heker merev be contenta (ar. moxhtewa) Qor’any ud be mana temamia teshtyn yasaghkerdi bezanebet, wy deme ixhtiaj be khwiatia wan naminet. Be vy ferasety destpyka gerdun ud hebuny tonne est. Wate, gerdun ud hebun by destpyk en. Esoterist (baweryn nekhwiatiy) debyzhiten gerdun zhe valahiy derneketie ud madde zhi by destpyk est. Baweria khwe be peikhamber ud pyshewan (ar. imam) dehinen, lybely akhirety incar deken ud be crasgoherriny (ar. tenasukh, lat. reincarnation) bawer debiten. Be vy ecoly khwiabuna der be teny qaleky (qashek) rastiy est, baten ya zhi mana vesharti zhi gewher (cewher) est, ud devyt merev becanebet zhe hemi weszf ud manyn dinyn jihany tybegehizhet. Ria vy yeky zhi ne zend (tefszir), dogma ud baweriyn esasi yn dini nen, te’wil est ud kelita te’wily zhi tygehishtena mana nekhwiai (vesharti) a peivan est. Be vi hawai esoteristan Qor’an be dely khwe rawe kerdene, ud zhe bo ashkerakerdena manyn vesharti yn ayetyn Qor’any berê khwe dane ria te’wily. Le ser vy khaly, zhe sherxha co dekhwazet khwe begehinet mana veshartia metneki dini ra zhi “tefszira bateni” dehyte goten.
8. Baweri: Mana baweriy delsoztia zhe del a ramaneky est. Herweha de mana teshteki co wem baweria khwe py dehinen, nehyrin ud theoriy (doctrin) da est zhi. De theologiay da baweria be khwedy baweria (ar. iman) be dineki est. Ango zhe del baweria ramaneky, keseki, ya zhi baweria be tygehek neberbechahv (abstract) est. Xhatta merev decanet bebyzhet co de bengeha wy da xhazkerden ud kerkh (nefrin) heye, ud tykelia xhazkerden ud kerkhy est, tykelia de navbera bawer ud baweriy da est. Baweri ne hew inference est co de henjama becarhanina aqel ud mentdeqy da dehyte bedestkhesten. Lybely eghlebi khwe despyret ixhtiajyn merevane yn weki ters ud hyviy.
- Çavkanî: Ferhenga Felsefeyê: Alî Gurdilî – Weşanên Na, Sal: 2021
- Di hejmara dudîan de, hatiye weşandin.
Piştgirî jibo Philosophia Kurdî
 Xwedevanên hêja, dilsozên zarûzimanê kurdî. Bi rêya vê sepana Paypal’e, hûn jî dikarin piştgirîya xebatên malper û kovara Philosophia Kurdî bikin û mil bidin xebatên me. Perê ku hûn bexşê malperê dikin, bi tevahî dê ji bo geşkirina malperê û çapkirina kovarê were xerckirin. Em hêvî dikin Philosophia bi nivîskar û xwendeyên xwe bibe xwedî temenekî dûr û dirêj, bibe çiraxek di şevên tarî ên kurdan da, hawaê ramîna philosophic li ber dilê rêber, serek û kargerên kurdan şîrîn bike, da ku ew jî bikanibin mîna ên milletên bi rûmet karê xwe rast bikin. Philosophiaê bi xweşî bixwînin, jê ra binivîsin û mil bibin xebatên wê...
|
