Arthur Schopenhauer: Cîhan Vîn û Temsîlîyet e

Arthur Schopenhauer: Cîhan Vîn û Temsîlîyet e

Xwendina min ya li ser teoriya “cîhan temsîliyet e” li gor Schopehauer.

Arthur Schopenhauer (22’ê reşemiyê 1788 – 21’ê rezberê, 1860)

Berhema wî ya herî navdar The World As and Representation e (cîhan vîn û temsîliyet e). Schopenhauer ramanên xwe li ser felsefeya îdealîst a transcendental a Immanuel Kant wekî bingeh girtiye. Schopenhauer yek ji yekem ramanwerên rojavayî bû ku hînkirin û doktrînên felsefeya Hindî yên wekî asketîzm, xwe-înkarkirin, û ramana maya di felsefeya Hindî de, wekî vegirtina bêkêmasî a reşbîniya felsefî hate binavkirin.

• Epîstemolojiya Schopenhauer ji ya Kant zêde ne cuda ye, ji ber ku wî pir bandor li wî kiriye. Loma jî Schopenhauer xwe dispêre têgînên Kantî û gelek caran jî vedigere felsefeya Kant.

Schopenhauer pêşî bi aliyê temsîliyeta cîhanê dest pê kir û beriya ku bigihêje aliyê din,ango  vîn e. Wî hewl da ku tiştê ku ji me re ji dinyayê xuya dike, bi hestên ku di bin rêgezeke sedemek tam de ne, rave bike ku hêdî hêdî berbi zanîna aqilane ve biçin. Nûnerî û vîn ji bilî pêwîstiya vacî ji hev nayên veqetandin, ji ber ku ew du aliyên cîhanê ne. Di destpêkê de, Schopenhauer cîhan wekî temsîliyetekê pênase dike û dibêje:

• „Cîhan temsîlkar e.“ Ev rastiyek e ku ji bo her zindî û têgihiştî derbas dibe, her çend tenê mirov dikare bi hişmendiya xwe ya razber û têgihiştî temsîl bike. Eger bi rastî jî wisa bikira, wê ronahiya pendkirina felsefî bi ser wî de bibiriba. Wê gavê ji wî re eşkere û teqez dibe ku ew ne roj û ne jî zemîn dizane, lê tenê çavek ku rojê dibîne û destek ku zemînê hîs dike û cîhana ku wî dorpêç dike tenê li wir e û ew wê bi temsîlkirinê vedibêje, ango ew li wir bi tiştek din re têkildar e, mebesta min bi tiştê ku ew temsîl dike, ku ew kes bi xwe ye, li wir e.
• Xwiyatî û mijar du aliyên cîhanê ne, wekî temsîliyet, di vê çarçoveyê de yek bê yê din nîne, ji ber ku di ramanê de jî bi hev ve girêdayî ne. Schopenhauer vê yekê wiha vedibêje:

Cîhan wek temsîlek, ku ev aliyê ku em li vir tenê lê dihizirin, ji du nîvên bingehîn, pêwîst û bi hev ve girêdayî pêk tê. Nîvê yekem mijar e, ku di bin wêneyên cih û demê de ye, ku pirjimar di nav wan de derdikeve holê. Nîvê din xwiyatî ye ne di çarçoveya cih û demê de ye; Ji ber ku di her tiştê heyî de tevheviyeke berfireh û nayê parçekirin e ku çalakiya temsîliyetê pêk tîne. Ji ber vê yekê, her heyînek ji van heyînên ku bi hev re têne navnîş kirin, bi hev re bi tevahî têgîna cîhanê wekî temsîliyek pêk tînin û ev her du nîv jî di ramanê de ji hev nayên veqetandin. Ji ber ku her yek tenê bi rêya û ji bo yê din xwedî wate û hebûnê ye, her yek bi yê din re heye û bi wê re winda dibe. Her yek rasterast yê din diyar dike, ji ber vê yekê dema ku mijar dest pê dike, xwiyatî disekine.

• Schopenhauer ji bilî têgînên dem û cih, ku ew di hiş de du wêneyên pêşîn dihesibîne, temsîlên întuîtîv (heds) wekî yên bi hestan re têkildar rave dike. Nûneratiyên întuîtîv ew wêneyên heyinan ku em bi pênc hestan têdigihên, û gava ku çavên me li heyînekê dikeve, em bi xweber wêneyên dem û cih li ser wî diafirînin. Schopenhauer van têgehan û têkiliyên wan wiha vedibêje:

Cûdahiya bingehîn di navbera hemî nûnertiyên me de ew e ku di navbera nûnertiyên întuîtîv û razber de ye. Ev celeb nûnertiya întuîtîv tevaya cîhana xuyayî, an jî tevahiya cîhana ezmûnê, digel şert û mercên gengaziya wê dihewîne. Yek ji girîngtirîn vedîtinên Kant, wek me got, ev e ku ev şert û merc, ev wêneyên cîhana xuyayî – yanî hêmana herî tevahîya têgihîştina vê cîhanê, taybetmendiya giştî ya hemû diyardeyên wê, ku di eslê xwe de dem û cih in jî dema ku em wan di nav xwe de û ji naveroka wan veqetînin jî wêneyên ku ne tenê bi rengekî razber li ser têne hizrîn, lê di heman demê de dikare bi rengekî rasterast jî were dîtin. Ev têgihîştina dîtbarî ne celebek xapandinek xapînok e ku ji ezmûnê bi dûbarekirinê hatî peyda kirin, lê ew qas bi tevahî serbixwe ye ku berevajî vê yekê, ji me re xuya dike ku bi wê ve girêdayî ye; Ji ber ku taybetmendiyên cih û dem ên ku em di têgihîştina dîtbarî de ji berê de dizanin, ji bo her ezmûnek gengaz e wekî zagon têne bikar anîn. Ezmûn li ku dibe bila bibe, divê li gorî van zagonan were. Û dem û cih heta ku em wan bi serê xwe wek kategoriyek temsîliyetên pak û bê naverokê bihesibînin, ev taybetmendiya ciyawaz a van her du wêneyên tevahî  yên întuîtîv, ku Kant diyar kir, bê guman taybetmendiyek pir girîng e, yanî taybetiya ku di nav xwe de û ji ezmûnê serbixwe têne têgihîştin, û ji hêla guheztina wan a bi zagonê ve girêdayî ye ku li ser bingehê wê diyar e. Lêbelê, hêjayî bala me ye ku taybetmendiya din a dem û cih, ango rêgeza sedemê tam ku ezmûnê wekî zagonek sedemîtî û motîvasyonê destnîşan dike, û ramanê wekî zagonek bingeha dadrêsiyê destnîşan dike, rêgezeke  ku di dem û cih de bi rengekî pir taybetî xuya dike, ku min jê re gotiye bingeha hebûnê. Tiştê ku di dem de bi lihevhatina kêliyên xwe, û di cih de bi pozîsyona parçeyên xwe yên li hember hev xuya dike, ya ku bi hevûdu re heya bêdawîtiyê diyar dike ev e. Lê wateya mebesta li pişt van hemûyan, û mebesta van gotinan, ne tiştekî din e ji bilî ya ku em niha li ser diaxivin, mebesta min cîhan wekî nûnertiyek li gorî rêgeza sedemek tam e.

• Piştî ku Schopenhauer têgînên dem û cih nîşan da, ew neçar ma ku xwezaya metriyalê zelal bike, wekî ya ku kiryar li ser diqewime û di hundurê xwe de dem û cih dihewîne. Bi gotineke din, ew hêmana ku dem û cih dike yek. Schopenhauer vê yekê wiha tîne ziman:

Ji ber ku kî wê wêneya rêgeza sedemê tam  a ku naveroka van her du wêneyan (dem û cih ) bi rê ve dibe, yanî li gorî şiyana dîtina wan a bi dîtbarî, mebesta min metriyal e û paşê jî zagona  sedemîtiyê ya ku wê birêve dibe; Ji ber vê yekê, wî hemû esl û cewherê metryalê bi xwe têgihêşteye . Ji ber ku metryal bê guman ne tiştek din e xeynî sedemîtiyê. Ji ber vê yekê hebûna wêneya sedemê di çalakiya wê de tê temsîlkirin; Ne gengaz e ku ji bo wê hebûneke din xeyal bikin. Di pêkanîna çalakiya xwe de, cîh û dem tijî dike. Bandora çalakiya wê ya li ser mijara rasterast, ku metryal bi xwe ye, mîna diyarkirina şert û mercên têgihîştina dîtbarî ye ku tê de tenê heye. Encama bandora her mijareke metiryal ya li ser mijareke din a metiryalî tiştek e ku em pê dizanin tenê heya ku em bibînin ku ev mijara paşîn bi rengekî cûda ji awayê bandorkirina wê ya berê li ser mijarê bandor dike û tenê li ser vê bingehê ye.

Ji ber vê yekê, sedem û encam berhevoka cewher û xwezaya metiryalê ne; Hebûna wan di çalakiya wan de heye. Her weha, tiştê ku li ser tê kirin, her gav metiryal e, û ji ber vê yekê tevahiya hebûn û cewhera wê tenê di guherîna birêkûpêk de ye, ku perçeyek wê di yekî din de çêdike; Ji ber vê yekê, hebûn û cewhera wê bi tevahî rêjeyî ye, ango li gorî têkiliyek têkildar e ku tenê di nav sînorên xwe de rast e, mîna ku di dem û cih de ye.

Lê me dît ku hemû cewhera metiryalê di kiryarê de, û bi vî awayî di sedemîtiyê de ye; Ji ber vê yekê divê cih û dem jî di metiryalê de bibin yek, an jî bi gotineke din, metiryal di heman demê de taybetmendî û xisletên ku bi demê re û yên bi cih ve girêdayî ne, di nav xwe de bihewîne heya ku çiqas nakokî di navbera wan de jî hebe. Ji ber vê yekê, di destpêkê de ev hebûna hevdem a dem û cih bi riya metiryalê pêk tê.

• Schopenhauer nîşan dide ku têkiliya di navbera mijar û xwiyatî de ne wekî têkiliya sedem û encamê ye, yanî dema ku mijar hebe, xwiyatî jî heye, lê ne wekî ku fîlozofên beriya wî xeyal dikirin, ew bi têkiliya sedem û encamê ve girêdidan. Zagona sedemetî jî diyar kir ku di hiş de ye û tiştek li dervayî hiş tune ye. Û rêgeza sedemê tam wêneya hemî mijaran ne. Ew vê yekê wiha  tîne ziman:

Ji ber ku ev rêgez tenê wêneyê her mijarê ye, ango tevahiya cewher û awayê xuyabûna wê ye, lê mijar her gav xwiyatîyê pêşdixe; Ji ber vê yekê, di navbera sedem û encamê de ti têkilî tune.

Mijar û temsîl yek tişt in, hebûna rasteqîn a tiştên ku em di çavan de dibînin, bandora wan e, û rastiya tiştê tam di vê yekê de ye, û daxwaza hebûna mijarê li derveyî temsîla kirdeyê, û daxwaza hebûna rastîn a tiştê rastîn ku ji bandora wê cihê ye, daxwazek e ku bi tevahî bêwate û nakok e.

Ji ber vê yekê, zanîna xwezaya bandora mijarek têgihîştî, bi mijarek bi xwe wekî mijar, ango wekî nûnertiyek tine dike, ji ber ku ji derveyî vê tiştek ji bo zanînê tê de namîne. Ji ber vê yekê cîhana ku di cih û demê de bi dîtbarî tê dîtin ku wê demê xwe ji bilî sedemîtiyê wekî tiştek din nabîne, cîhanek bi tevahî rast e, û tam wekî ku xuya dike ye, û ew bi tevahî û bê veqetandin wekî temsîlek xuya dike, û bi vê temsîla ku li gorî zagona sedemîtiyê dimeşe ve girêdayî ye. Wateya realîzma wî ya ezmûnî ev e. Ji aliyê din ve, sedemîtî tenê di hiş de, û ji bo hişê ye. Ji ber vê yekê tevahiya cîhana rastîn, ango cîhana bi rastî ya ku diqewime, her dem bi vî rengî ji hêla hişê ve tê şert kirin û bêyî wê ne tiştek e.

Têgihîştina dîtbarî ya Schopenhauer heman têgeha hestiyariyê ya Kant e, ji ber ku ew tiştên rasterast (wek laş) bi hiş ve girêdide, dihesibîne ku hiş ew şiyana ya ku rê li ber zanînê vedike ber bi şiyana aqil ve, li gorî rêza pileyên zanînê, ji mijara rasterast ber bi şiyana aqil ve. Schopenhauer xwest ku têgîna têgihîştina dîtbarî û têkiliya wê ya bi hiş re zelal bike û vê yekê wiha vedibêje:

Gengaziya naskirina cîhana têgihîştina dîtbarî di du rewşan de heye. Rewşa yekem – ger em bi awayekî mijarî şîrove bikin – şiyana laşan e ku bandora xwe li ser hev bikin, yanî di nav hev de bibin sedema guhertinan. Ger me bixwesta heman rewşa yekem bi rengekî xwiyetî îfade bikin, em dikarin li vir bibêjin ku hiş pêşî, bi hiş, laşê me wekî hebûnek organîk a dirêjkirî, bi hev ve girêdayî xuya dike. Kesê ku kor ji dayik bûye dê vê temsîla laş tenê hêdî hêdî bi riya daneyên ku ji hêla hestiyariya wî ve jê re têne peyda kirin werbigire.

Ji bo rewşa duyemîn, gengaziya naskirina cîhana têgihîştina dîtbarî, ew şiyana laşên ajalan e ku hest bikin. Ji ber vê yekê ez di vî warî de dibêjim laş bi awayekî rasterast tê naskirin, ango mijarek rasterast e. Lê divê têgeha mijarê li vir bi tevahî wateya xwe neyê girtin, ji ber ku bi riya vê zanîna rasterast a laş ku beriya xebata pratîkî ya hiş ye û tenê hestek e, laş bi xwe wekî mijareke bi tevahî wateya xwe tune, lê di destpêkê de ji bandorên laşên din ên li ser wê re têkildar e. . Ji ber ku hemû zanîna tiştên ku bi têgihiştineke tam e, yanî ya ku temsîla taybet a têgihîştina dîtbarî ya li cih, bi rêya hiş û pê re heye.

Her wiha, ji tiştên me gotî dertê ku hemû laşên ajalan mijarên rasterast in, an jî bi gotineke din, xalên derketinê yên mijarê ne di warê têgihîştina dîtbarî ya cîhanê de, ku xwiyatî her gav tiştê ku tê zanîn e, lê ji ber heman sedemê qet ne mijara naskirî ye. Ji ber vê yekê, zanîna ku bi tevgera ku ji motîvên ku serweriya wê dike, taybetmendiya cihêreng a jiyana ajalan e, çawa ku tevgera ku ji livîner pêk tê taybetmendiya şênkatî ye. Tiştê ku heyînek organîk tê de nîne, ji bilî wê tevgerê ku ji ber sedeman di wateya wan a rast de çêdibe, tu tevgerek tê de tune ye, ger em vê têgînê bi wateya wê ya herî teng bikar bînin.

Ji hemû tiştên ku hatine gotin derdikeve holê ku hemû ajal, yên herî kêm kamil jî xwedî hiş in; Ji ber ku ew hemî mijaran dizanin, û ev zanîn wekî motîfek tevgera wan diyar dike. Hiş di hemî ajalan de û di hemî mirovan de yek e. Ew li her deverê ku tê dîtin yek wêneyeke hêsan e, mebesta min ew wêneya taybetî ya zanîna sedemîtiyê ye, ango derbasbûna ji encamê bo sedemê û ji sedemê bo encamê, ne tiştek din. Lê pileya tûjbûna hiş û firehiya qada wê ya zanînê gelek diguhere, bi pileyên pir cihêreng ên ji asta herî nizm a hiş, ku tenê bi zanîna têkiliya sedemî ya di navbera mijara rasterast û mijara  nerasterast a ku ew bandor dike de sînordar e; Ji ber vê yekê, li vir tenê, ji bo ku em sedemek li cih wekî mijarek bihesibînin, ku têkiliyek di navbera bandora ku laş hîs dike û sedema ku vê bandorê çêdike, saz bike, heya ku em bigihîjin pileyên bilind ên zanîna pêwendiya sedemî ku tenê di navbera mijarên rasterast de ye. Zanînek weha ji bo têgihiştina pergalên sedem-encam ên herî tevlihev ên di xwezayê de dirêj dibe; Ji ber ku ev asta zanînê ya bilind jî girêdayî erka hiş e û ne ji erkê aqil e.

• Piştî ku Schopenhauer zanîna seretayî, ango zanîna hestî ya ku rasterast bi hestan ve girêdayî ye, nîşan da, ew bi riya temsîlkirinê, ku di hundurê xwe de mijar û xwiyatî dihewîne, û bi têgihîştina dîtbarî û têgehên dem û cih û sedemîtiyê, ku ew jê re dibêje rêgeza sedemê tam, pêş dikeve. Ev zanîna di çarçoveya hişê de dimîne, ku mirov û ajal wê parve dikin. Schopenhauer wê gavê ber bi asta zanîna aqilane û şiyana wê ve diçe, ya yekem jî lênêrîna vejenîn ya razber e, ku di hilkişîna zanîna aqilane de pileya yekem e. Ev zanîn tenê bi mirov re sînordar e, ji ber ku zanîna razber e. Ew vê yekê bi vê yekê tîne ziman:

Lêbelê, şiyanek din a zanînê heye ku di nav mirovan de tenê di nav hemî cindarê zemînê de diyar bûye, ji ber ku hişmendiyek bi tevahî nû derketiye holê ku dikare bi her rastiyek di girîngî û guncaniya xwe de jê re lênêrîna vejenîn were gotin, ji ber ku ew di rastiyê de tiştek jê hatî û xuyangek vejenîn a têgihîştina dîtbar e, lê ew xwezayek û karakterek radîkal cuda girtiye. Ew bi wêneyên têgihîştina dîtbar ve nayê girêdan, û heta rêgeza sedemek tam a ku her tişt kontrol dike, di têkiliya wê de wêneyek bi tevahî cûda heye. Ev lênêrîna vejenîn  a razber, ya ku her tiştê ku xuya ye ji têgihîştina aqlane ya ne-hestî re vedibêje, yekane tişt e ku ew şiyana ramanê dide mirov ku hişmendiya wî bi tevahî ji ya ajalan vediqetîne. Û bi vî rengî tevaya tevgera wî ji ya mayî afirîdên din ên bêaqil ên ku li ser rûyê zemînê dijîn pir cûda dibe. Ew di qabilîyet û êşan de jî ji wê pirtir e. Dema ku ajal di dema niha de bi tenê dijî, ew jî di paşeroj û pêşerojê de dijî.

Ajal bi dîtbarî hîs dikin û têdigihin, di heman demê de mirov jî dihizire û dizane, û herdu dixwazin ,ajal  bi îşaret û dengan hest û rewşa  xwe xuya dike, mirov jî ramanên xwe ji mirovên din re a bi zimên ji wan re rave dike. Axaftin yekem berhem û amûra pêwîst ay aqilê mirov e.

• Têgîn an temsîlkirina temsîlkirin ya razber, li gorî Schopenhauer, asta duyemîne ya zanîna aqlane, piştî lênêrîna vejenîn temsîl dikin. Berevajiyê temsîlkirina dîtbarî ye, yên ku di asta hiş de bûn, ji ber ku ev temsîl rasterast di cîhana rast de nayên dîtin, belkî bi rengekî encamgir têne dîtin. Lêbelê, ew bi nûnerên têgihîştina dîtbar ve girêdayî dimînin, ji ber ku ew bingeha zanînê pêk tînin. Schopenhauer jî bi vê yekê têgeha giştîkirina razber rave dike. Ew van hemûyan wiha tîne ziman:

Têgîn an temsîlkirina razber çînek taybetî pêk tîne, ku tenê di hişê mirov de heye, û bi tevahî ji temsîlên têgihîştina dîtbarî yên ku me heya niha li ber çavan girtiye cihê ye. Ji ber vê yekê, em tu carî nikarin bigihîjin zanînek rasteqîn a zanînê ya zelal a cewherê van têgihiştinan, lê tenê dikarin bigihîjin zanînek razber û jêhatî. Têgîn tenê biaqlane, ne bi dîtbarî, têne nas kirin, û tenê bandorên ku mirov ji wan derdixe bi rastî tiştên ezmûnê ne. Ev bandor ev e ziman, tevgerên plankirî û bi zanebûn, zanistî û encamên van hemûyan in.

Her çend têgîn an temsîlkirina razber ji temsîlên têgihîştina dîtbarî bi awayekî radîkal cuda bin jî, ew pêwîste bi wan re têkildar in û bêyî vê girêdanê ew ê nebûn bin. Ji ber vê yekê ev girêdan tevahîya xweza û hebûna xwe saz dike, û lênêrîna vejenîn dubarekirina cîhana têgihîştina objektîv e ku bi rengekî orîjînal hatî dayîn. Ji ber vê yekê, têgihîştin dikare bi rengek rastîn wekî nûnertiya nûneran were gotin.

Ji ber vê yekê ye ku tevahiya cîhana lênêrîna vejenînê li ser cîhana têgihîştina dîtbarî wekî bingeha wê ya zanînê ye. Ji ber vê yekê, kategoriya temsîlên razber ji temsîlên din cuda ye; Digel ku rêgeza  sedema tam  her gav di van temsîlên din de hewce nake ku ew bi nûnertiyek din a heman kategoriyê ve werin girêdan, di mijara temsîlên razber de rêgeza sedemek tam  hewce dike ku ev temsîl di dawiyê de bi nûnertiya kategoriyek din ve girêdayî bin.

Ji ber vê yekê dibe ku têgîn hebin ku tenê mijarek bi wan dikare were hizirîn, lê digel vê yekê temsîlên razber û giştî ne û bi ti awayî ne girêdayî temsîlên parçe yên têgihîştina dîtbarî ne. Mînaka vê jî têgihîştina bajarekî taybet e ku mirov tenê bi erdnîgariyê nas dike.

• Li gorî Schopenhauer zanîna aqlane piştî rêzek têgînên hestî û têgihîştî tê. Ew zanîna razber e lê ne tam e xeynî vacê .Ji ber ku bingeha zanîna aqlane têgihîştina ditbar e ku xala destpêkê ji bo hemî şêwazên ramana razber pêk tê. Schopenhauer vê yekê wiha vedibêje:

Hiş bi xwe ji bilî wêneyên vala tiştek nîne ku bi wan xebata xwe bimeşîne. Ji bilî wan çar rêgezên ku min taybetmendiya teqez vacî pê ve girêdaye, teqez tu zanîneke safî ya aqilane nîne, ango rêgeza nasnameyê, nakokî, navîna ne gengaz û sedema tam zanînê jî, bi tenê zanîna aqilane nayê dîtin. Ji ber ku têkilî û girêdanên di navbera qadên têgihiştinan de ferz dike. Lê têgeh bi giştî tenê li ser bingeha temsîlkirina têgihîştina dîtbarî ya berê hene, û bi tevahî xwezaya xwe ve girêdayî bi referansa van temsîlan in, û ji ber vê yekê ew van temsîlan ferz dikin. Vac bi gelemperî, dikare wekî zanistek tenê aqilaneya pak were hesibandin. Weke hemû zanistên din ên aqilane, hiş jî naveroka xwe ji temsilkirina têgihîştina dîtbarî distîne.

• Schopenhauer xwest zanîna ku ji têgihîştina dîtbarî derdikeve bi zanîna aqlane ya razber re bide ber hev û diyar kir ku têgihîştina dîtbarî zanîna bisînor temsîl dike û bi zanîna razber tê temamkirin. Ew herwiha dide zanîn ku hinek kes bi zanîna têgihîştina dîtbarî ya tiştan têr dibin, hinekên din jî hişê wan ji vê astê derbas dibe û ber bi têgihîştina razber, ango zanîna aqlane ve diçe. Schopenhauer van hemûyan wiha vedibêje:

Her parastina ewledar a zanînê, her gengaziya ragihandina wê, her sepana wê ya teqez û berfireh di mijarên pratîkî de; Belê, ew bi wê ve girêdayî ye ku bibe zanîna aqlane, ango zanîna razber.lê zanîna dîtbar, ew her tim tenê ji bo rewşa parçebûyî derbas dibe, ew tenê ji bo tiştên herî nêzî me dirêj dibe û li ser sînorên xwe disekine. Ji ber vê yekê divê her xebateke berdewam, û plankirî ji rêgezên bingehîn, ango ji zanîna razber dest pê bike û wan bi rêva bibe.

Em dikarin li vir bala xwe bidin ku gelek aqil bi tiştê ku ew dizanin tenê bi têgihîştina dîtbarî bi tevahî piştrast in. Ya ku hûn lê digerin sedem û encama hebûna li cîhê ku têgihîştina dîtbarî heye ye. Ev hiş ji delîlên Euclid an jî çareseriyek matematîkî ya pirsgirêkên ku bi fezayê re têkildar in heznakin. Berevajî vê, aqilên din tenê li têgînên razber dinihêrin da ku di sepandin û ragihandina zanînê de ji wan sûd werbigirin. Van hiş xwedan şiyana hilgirtin û bîranîna rêgezên razber, formulekirin û delîlên ku di nav zincîreyek dirêj a raman û hiljimarên ku sembolên wan wêneyên razber ên herî tevlihev temsîl dikin de ne. Ev hişên paşîn li zelalî digerin, lê hişên berê li dîtbarî digerin, û cûdahiya di navbera wan de xuya ye.

• Schopenhauer zanistê bi wêne û dadweriyên wê pênase dike û di wê baweriyê de ye ku bingeha zanistê li ser têgihîştina dîtbarî hatiye avakirin. Ew di matematîkê de mînakek zanistê dide, mekanîzmaya ku têgihîştina dîtbar di zanistê de berbi zanîna aqlane a razber ve dibe rave dike. Di pêvajoya zanistî de jî rola dadweriyê nîşan dide û van hemûyan bi van gotinan vedibêje:

Dibe ku zanist bi tevahî mijara lêkolîna xwe têbigihîje û ev riya zanînê ya ku zanist dişopîne – mebesta min ev meyla ji gelemperî berbi taybetî ye – wê ji zanîna aqlane ya asayî cuda dike. Ji ber vê yekê, wêneyên sîstematîk taybetmendiyek bingehîn û diyarker a zanistê ne. Girêdana qadên têgîna berfireh a her zanistê, an bi gotineke din zanîna rêgezên wê yên bingehîn, şertê pêwîst e ji bo tevlêbûna wê.

Matematîk bi hemû pîvanan zanistek e. Tekûziya zanînê wekî zanînê – ango li gorî wêneya wê – li ser bingeha şiyana wê ye ku herî zêde rêgezên ku bi yên din ve girêdayî ne, û hindiktirîn pîvana rêgezên têkildar vedihewîne. Ji ber vê yekê jêhatîbûna zanistî bi giştî ew e ku mirov qadên têgihîştinê li gorî biryarên wan ên cihêreng bigire ber xwe, da ku zanist – wekî ku Platon çend caran pêşniyar dike – ne tenê bi tiştek tevahî û cûrbecûr tiştên ku rasterast li binê wê têne danîn çêbibe, lê ew zanîn hêdî hêdî ji tevahîbûnê ber bi taybetî ve bi riya têgînên navîn û dabeşbûnên ku li gorî nêzîktirîn û nêzîktirîn dabeşkirî têne rêve kirin.

Belê, armanca zanistê hêsankirina zanîna aqlane bi wêneya xwe ye, û gengaziya gihîştina tekûzbûna zanînê bi tiştê ku ew wêne garantî dike. Dadweriyên ku rasterast ji têgihîştina dîtbarî hatine girtin û li ser bingehê wê bêyî ku hewcedariya ti delîlan hebe, ne dadwerên îsbatkirî û ne jî delîlên wan, ew dadwerên ku di zanistê de wek roj li ser rûyê erdê radiwestin. Her ronahiyek jê derdikeve û bi ronahiya wê dadwerên din jî li pey xwe ronî dibin. Tesbîtkirina rastiya van dadweriyên seretayî rasterast bi têgihîştina dîtbarî û afirandina van bingehên zanînê bi girseya mezin a tiştên rastîn, peywira şiyana dadweriyê ye. Ev şiyan di kanîna pêkanîna wê prosedûra rast û rast de ya veguheztina tiştê ku bi têgihîştina dîtbarî tê zanîn ber bi hişmendiya razber ve ye; Ji ber vê yekê, dadwer di navbera hiş û aqil de wekî navbeynkarek tevdigere. Qabiliyeta yekta û îstîsnayî ya kesane ya dadbarkirinê ew e ku di rastiyê de zanistê pêş dikeve, lê kesê ku melekeya xwe yê aqil heye ew dikare ji pêşniyaran pêşniyaran derxîne û wan îspat bike, yanî her kesê ku xwediyê hişê xwe ye jêhatî ye.

• Schopenhauer ji aqilê teorîk ber bi aqilê pratîkî ve diçe, ya ku ji bo mirov tenê taybet e, ji ber ku ew wê wekî temsîla astên herî bilind ên ramana razber ku li ser reftarê sincî yê mirovî derbas dibe dibîne. Bi gotineke din aqilê pratîk jiyana sincî ye.

Ew têgeha bextewariyê û berevajiyê wê, hejariyê jî rave dike û tevî ku li ser hin xalan ne razî ye pesnê sincê Stoaparêzan (rewaqiyan) dide. Ew van hemûyan wiha vedibêje: Vekolîna giştalî ya jiyanê bi hemû pîvanên wê ve, ku ew kanîna ku mirov ji ajal bi şiyana  aqilê ku jê re hatî veqetandin cuda dike, di heman demê de mîna xêznameyek geometrîkî ya riya wî ya jiyanê ye, xêzek kêmkirî, razber û bêalî ye. Ji ber vê yekê hêjayî dîtinê ye – û heta ecêb jî – em dibînin ku mirov çawa her dem, li kêleka jiyana ku bi rengekî dîtbarî dijî, jiyanek din jî bi rengekî razber heye. Di asta jiyana xwe ya ewil û dîtbar de bi hemû bahozên rastiyê re rû bi rû dimîne û mîna ajalekî diêşe û dimire. Lê di jiyana wî ya ku di asta razberbûnê de dijî – jiyana ku li ber hişmendiya wî ya aqil radiweste – li ser jiyana wî ya ku di asta dîtbarîbûnê de dijî û li ser cîhana ku tê de dijî serdest e; Jiyana wî ya li vir bi rastî ew graf an nexşeya derveyî ye. Di vî warî de, ku atmosfereke hizirkirina aram lê serdest e, mirov dibîne ku tiştê berê bi tevahî hestên wî digirt û wî bi tundî dihejand, niha ji wî re sar û bêalî dixuye û ji bo wî demekî biyanî û xerîb jî xuya dike, ji ber ku ew niha tenê temaşevan û çavdêrek e. Bi vekişîna nav qada lênêrîna vejenîn, pozîsyona wî dişibihe lîstikvanekî ku di yek sehneyek şanoyê de rola xwe lîstiye û cihê xwe di nav temaşevanan de girtiye heya ku dem tê ku dîsa derkeve ser sehnê. Ew di nav temaşevanan de di cihê xwe de ye, bi aramî li çi bûyeran diqewimin, temaşe dike, her çend tiştên ku diqewimin di lîstikê de amadekariyek ji bo mirina wî be jî, lê paşê vedigere ser dikê da ku rola xwe bilîze û li gorî tiştên ku ji bo wî hatine nivîsandin êşê dikişîne. Ev jiyana ducar eslê aramiya di reftarê mirovan de ye, ku bi rêjeyek pir mezin ji bêhişmendiya ku tevgera ajalan diyar dike cûda dibe.

Li ser bingehê hizirkirineke berê ya lênêrîna vejenîn û pêkanîna ramanê an jî pêk anîna pêwîstiyekê, em dibînin ku mirovek bi vê aramiyê diêşe û bi xwînsariya xwe tiştê ku ji bo wî bûyerek girîng û bi gelemperî pir tirsnak e pêk tîne, wek: xwekujî, îdamkirin, cûrbecûr serpêhatiyên ku li dijî hemû tiştên xwezayê yên ajalî tevdigerin. Ji vê yekê em dibînin ku heya çi radeyê aqil bûye serwerê xwezaya ajalî , û em ji kesê bi hêz û hêzdar re diqîrin: „Tu bi rastî dilekî hesinî heye” belkî li vir bi rastî gengaz be ku mirov bibêje ku şiyana aqil bi rengekî pratîkî diyar dibe, û bi vî rengî dema ku tevger ji hêla aqil ve tê rêve kirin, dema ku motîvên ku ji tevgera me ya dîtbarî veqetandî ne, an jî gava ku reftarên dîtbarî ne ji hêla hestiyariya me ve têne rêve kirin.

Ji van hemîyan derdikeve ku hemî bextewarî bi rêjeya di navbera daxwazên me û tiştê ku em digirin ve girêdayî ye. Ne girîng e ku her du mêjerên rêjeyî mezintir an piçûktir in, û ev rêjeyî dikare li ser bingeha kêmkirina mêjerê yekem be, çawa ku dikare li ser bingeha zêdekirina mêjera duyemîn be. Bi heman awayî, ji vê yekê derdikeve ku hemî êş bi rastî ji kêmbûna rêjeya di navbera tiştê ku em jê daxwaz dikin û hêvî dikin û ya ku tê serê me derdikeve. Lê kêmbûna rêjeyê tenê di zanînê de ye, û ji ber vê yekê dikare bi têgihiştinek kûr ve bi tevahî were derbas kirin.

Ji dîtina min a li ser etîka Stoakî (rewaqiyan) derdikeve ku behskirina wê li vir divê bi danasîna min a xwezaya şiyana aqil û tiştê ku ew dikare bi dest bixe re hevaheng be. Lê ew armanca  sincî çi dibe bila bibe, heta radeyekê bi bikaranîna aqil, û bi sincekî tenê aqilane dikare were bidestxistin, û her çend ezmûn nîşanî me dide ku mirovên herî bextewar bi rastî ew mirovên safî yên aqlane ne ku bi gelemperî ji wan re fîlozofên pratîkî têne gotin û bi rastî jî wusa ne; Ji ber ku çawa ku feylesofê resen, mebesta min teorîsyen, jiyanê werdigerîne têgihiştinê, wisa jî ev rasyonel têgihîştinê werdigerînin jiyanê, tevî van hemûyan jî, em hîn pir dûr in ku em bi vî awayî bigihîjin her tekûzbûnê, ji kanîna ku em bi rastî ji hemî bar û belengaziyên jiyanê rizgar bibin û bigihîjin rewşa bextewariyê. Berevajî vê, em di xwesteka xwe ya jiyîna di bextewariyê de nakokîyek tam dibînin, û ji ber vê yekê heman nakokî di îfadeya „jiyana bextewar“ de ku em pir caran dema ku bi kerema Xwedê bextewariyê dixwazin bikar tînin, tê destnîşan kirin.

• Li gorî Schopenhauer ev cîhan wekî temsîliyetekê ye û di gelek qonaxan re derbas bûye, ji tiştên rasterast ên ku ji hêla hestan ve têne fêm kirin dest pê dike, gihîştiye şiyana hişê ku mirov bi cindarên din re parve dike, dûv re gihîştiye şiyanên aqil ên ku mirov tenê ji hev vediqetîne, û di dawiyê de heya aqilê pratîkî, ku asta herî bilind a razberbûnê ye di mirov de temsîl dike. Dû re Schopenhauer derbasî pirtûka xwe ya cîhan vîn e dibe, li wir aliyê din ê cîhanê dinirxîne, bi vî awayî dualîteya vînê û temsîliyetê temam dike.
• Şîrîn Bozan
• sirinbozan692@gmail.com
• 07.2025
• Jêder: Schopenhaur,العالم إرادة وتمثلاً،wergirandin Seîd Tewfîq

Piştgirî jibo Philosophia Kurdî Xwedevanên hêja, dilsozên zarûzimanê kurdî. Bi rêya vê sepana Paypal’e, hûn jî dikarin piştgirîya xebatên malper û kovara Philosophia Kurdî bikin û mil bidin xebatên me. Perê ku hûn bexşê malperê dikin, bi tevahî dê ji bo geşkirina malperê û çapkirina kovarê were xerckirin. Em hêvî dikin Philosophia bi nivîskar û xwendeyên xwe bibe xwedî temenekî dûr û dirêj, bibe çiraxek di şevên tarî ên kurdan da, hawaê ramîna philosophic li ber dilê rêber, serek û kargerên kurdan şîrîn bike, da ku ew jî bikanibin mîna ên milletên bi rûmet karê xwe rast bikin. Philosophiaê bi xweşî bixwînin, jê ra binivîsin û mil bibin xebatên wê...