Archaeology

Archaeologia

Ali Gordeli

Archaeologia zanestek est. Ev zanest le ser hemu teshtyn zhe destyn merevan derketenen, le ser ked ud khebatek pyk hati, dekhebetet. Gotena archaeologia zhe peivyn hellenki (greeck) “archaios” ud “logia” pyk hatie ud dehyte mana “zanina le ser demên bohori dekhebetet”. Archaeologia de nav khwe da gelek beshyn zanesti yn joda dexhabine. De nav wan beshan da, merev dekane beshyn weki archaeologia prehistoric (archaeologia beri tarikhy), archaeologia classic, protohistoria, archaeologia Asia nyzdik, archaeologia Mesry, archaeologia Tewraty, archaeologia qerna Navin behezhmyret. Gerengtia archaeologiay berdewam est. Chemki be kheira archaeologiay, zaniar khwe degehinen zaninyn beri tarikha neviski ud zaninyn peshti tarikha neviski. Zhe zaniary vy zaniny ra archaeolog dehyte goten. Archaeolog le ser rukhinyn tarikhi car deken (teshtd, halet, amur, khani, avahi, deir, keleh, gor ud hwd.) ud de derbary zhiana merevyn bery da khwe degehinen zaninan. Archaeolog eghlebe le shunwaran (le waryn bery) colanan deken ud teshtyn zhe wan deman mane derdekhen holy. Dema bazhar (bazhar, sharoshk, gond ud hwd.) rukhianen ud nema merev le wan deran zhianen; wan deman le ser erdy wan deran hendek bazharyn newe ava debiten ud yn kevn zhi de ben akhy da deminen. Kerpichyn bery debiten ger. Zhe van geran ra be cordki “shunwar, ger, tepe”, be fareski “tepe”, be hellenki “magula” be hendek zmanyn Rhozhelala Nyzdik “tell” dehyte goten. Kherabreshky / Gery Moradan (be torki Göbekli Tepe) shunwar est. Ly hemu waryn archaeologic shunwar nen en. Shkeft, desht, pyramid ud bazharyn antic zhi waryn lycolina archaeologiay nen. Archaeologia preshistoric le ser demyn preshistoric car deket, ud ev car be grengiek mezen dehyte kerden. Rukhinyn prehistoric yn weki feragh ud fol (qer ud qaf), parche ud pechekyn jyrran, amuryn zhe keveran, rukhinyn khani ud avahian ud ya zhi rukhinyn organic zhe bo zanesta archaeologiay geleki greng en.

Archaeologia le ser che car deket?

Gelek belgyn neviski zhe demyn bery gehishtenen rozha me. Ly merev decanet bebyzhet co perrania wan belgan le ser qanun, baj, ry ud ryzekyn din ud gotenyn le ser shah ud weziran en. Be teny be khebetina be detail le ser wan belgan, merev necanet khwe begehinet awa ud sheklyn zhiana wan deman. Ly be kheira colanyn archaeologic, rukhinyn qesran, serayn keyan, gor ud perestgehyn wan derdehyten holy ud merev zhiana wan deman byhter hin debet. Pyramidyn le Mexica ud Mesry, Acropola le Hellenan (Greece), demeke dryzh est gelek bala merevan dekeshinen. Hendek merevan zhi tenha qima khwe be temashekerdena wan avahian nehanine ud dest be khebatyn le ser wan avahian kerdene. Ev rudan buie destpyka derketena holy a archaeologiay. Ev merevyn pyshin yn mereqdar archaeolog en. Merev decanet bebyzhet co xhatta radeeky debet co khebetina le ser avahieke le ser erdy heysan bet, ly khebetina le ser avahiek de ben erdy da hew qas hysnan nen est. De destpyky da peiwist est avahiyn de ben akhy da weren destnishankerden. Jarenen de zevieky da ditena parcheeki shkesti y jyrreki zhi debet gava pyshin a colandena wy zeviy. Inrozh archaeolog zhe photographyn zhe peikan (satelite) dehyten keshanden sudy werdegeren. Shekl ud haway mezenbuna ber ud helberyn de zevian da zhi hendek fekran dedeten archaeologan.

Grengtia Destnishankerdena Tarikh ud Deman

Zhe khebatyn archaeologan yek zhi destnishankerdena dema rukhinan est. Devyt de destpyky da py bezanebiten ud destnishan beken ca hew rukhin (be ing. ruin) de kizhan demy da hatie chykerden. Hendek jaran hebuna belgyn neviski cary archaeologan hysan deket. Ly dema co belge tonne biten, wy demy destnishankerdena tarikha wy rukhiny zhi gelek zaxhmet est. Dewryn preshistoric co archaeolog de dema destnishankerdena tarikha rukhiny da becar dehineten jara pyshin zhe aliy archaeologeki Danmarki ve hatenen dabeshkerden. Navy prehistoriay (prehistory) le dewra beri tarikha neviski kerdie. De ‘Dema Stunan’ (Stone Age) da co dewra pyshin est, merevan zhe keveryn chakmakan chek ud amur chykerdenen. Zhe dema chek ud amur zhe tunj (bronze) hatenen chykerden ra zhi ‘Dema Tunj’ (Bronze Age) hatie goten. Dema dawin a co hessen hatie becarhanin zhi be navy ‘Dema Hessen’ (Iron Age) hatie benavkerden. Archaeologan ev thy dem zhi de nav khwe da weki demyn cort parve kerdenen. Archaeologek gava weqta rukhineky destnishan deket zhi cary wi temam nabet. Chemki devyt hew tarikha wy zhi destnishan beket ud bezanebet ca hew rukhin de kizhan demy da hatie chykerden. Chemki de dema becarhanina keveran da hatie diten co le devereke den tunj zhi hatie becarhanin.

  • Ali Gordeli aligurdili@gmail.com 4.3.2023
  • Di hejmara çaran (çile, sibat, adar: 2023) ê da hatiye weşandin.



Piştgirî jibo Philosophia Kurdî
PayPal Xwedevanên hêja, dilsozên zarûzimanê kurdî. Bi rêya vê sepana Paypal’e, hûn jî dikarin piştgirîya xebatên malper û kovara Philosophia Kurdî bikin û mil bidin xebatên me. Perê ku hûn bexşê malperê dikin, bi tevahî dê ji bo geşkirina malperê û çapkirina kovarê were xerckirin. Em hêvî dikin Philosophia bi nivîskar û xwendeyên xwe bibe xwedî temenekî dûr û dirêj, bibe çiraxek di şevên tarî ên kurdan da, hawaê ramîna philosophic li ber dilê rêber, serek û kargerên kurdan şîrîn bike, da ku ew jî bikanibin mîna ên milletên bi rûmet karê xwe rast bikin. Philosophiaê bi xweşî bixwînin, jê ra binivîsin û mil bibin xebatên wê...

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Back to top button